ตถาภูตสฺส จสฺส เอกาทสหิ อคฺคีหิ อาทิตฺเต ตโย ภเว ปสฺสโต ยถา ปมาทสฺส เลโสปิ นาโหสิ, เอวํ กมฺมฏฺฐานํ พฺรูเหนฺโต สมฺมเทว ปทหติฯ กตฺถจิ สงฺขารคเต อนเปกฺขจิตฺโต นิพฺพานาธิมุตฺโต เอว วิหาสีติ ทสฺเสตุํ ‘‘อปฺปมตฺโต’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ขีณา ชาตีติอาทีสุ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺฐา วุตฺตเมวฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

วตฺถสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตาฯ

8. สลฺเลขสุตฺตวณฺณนา

[81] ‘‘จุนฺโท’’ติ ตสฺส มหาเถรสฺส นามํ, ปูชาวเสน ปน มหาจุนฺโทติ วุจฺจติ ยถา ‘‘มหาโมคฺคลฺลาโน’’ติฯ อตฺตโน วา จุนฺทํ นาม ภาคิเนยฺยตฺเถรํ อุปาทาย อายสฺมโต สาริปุตฺตตฺเถรสฺส ภาตา อยํ มหาเถโร ‘‘มหาจุนฺโท’’ติ ปญฺญายิตฺถ ยถา ‘‘มหาปนฺถโก’’ติฯ สายนฺหสมยนฺติ ภุมฺมตฺเถ เอกํ อุปโยควจนนฺติ อาห ‘‘สายนฺหกาเล’’ติฯ น เหตฺถ อจฺจนฺต สํโยโค สมฺภวตีติฯ สตฺตสงฺขาเรหีติ สทฺธิวิหาริกอนฺเตวาสิกอุปาสกาทิสตฺเตหิ เจว รูปารมฺมณาทิสงฺขาเรหิ จฯ ปฏินิวตฺติตฺวาติ อปสกฺกิตฺวาฯ นิลียนนฺติ วิเวจนํ กายจิตฺเตหิ ตโต วิวิตฺตตาฯ เอกีภาโวติ หิ กายวิเวกมาห, ปวิเวโกติ จิตฺตวิเวกํฯ ตโต วุฏฺฐิโตติ ตโต ทุวิธวิเวกโต ภวงฺคุปฺปตฺติยา, สพฺรหฺมจารีหิ สมาคเมน จ อเปโตฯ อภิวาทาเปตฺวาติ อภิวาทํ กาเรตฺวาฯ เอวนฺติ ยถาวุตฺตอภิวาทวเสนฯ ปคฺคยฺหาติ อุนฺนาเมตฺวาฯ อนุปจฺฉินฺนภวมูลานํ ตาว เอวํ อภิวาโท โหตุ, อุจฺฉินฺนภวมูลานํ กิมตฺถิโยติ อาห ‘‘เอตํ อาจิณฺณํ ตถาคตาน’’นฺติฯ เตน น ตถาคตา สมฺปรายิกํเยว สตฺตานํ สุขํ อาสีสนฺติ, อถ โข ทิฏฺฐธมฺมิกมฺปีติ ทฏฺฐพฺพํฯ กสฺมา เอวํ ตถาคตา อภิวทนฺตีติ ตตฺถ การณมาห ‘‘สุขกามา หี’’ติอาทิฯ ปุถุกายาติ พหู สตฺตกายาฯ ยกฺขาติ เทวาฯ เต หิ ปูชนียตาย ‘‘ยกฺขา’’ติ วุจฺจนฺติฯ อภิวทนฺตีติ อาสีสิตเมวตฺถํ ญาณกรุณาหิ อภิมุขํ กตฺวา วทนฺติฯ

ยาติ อนิยมโต คหิตา นิยมโต ทสฺเสนฺโต ‘‘อิมา’’ติ อาหฯ

อิมาติ จ อาสนฺนปจฺจกฺขวจนนฺติ อาห ‘‘อภิมุขํ กโรนฺโต วิยา’’ติ , ตํ ตํ ทิฏฺฐิคติกํ จิตฺตคตํ สมฺมุขา วิย กโรนฺโตติ อตฺโถฯ ทิฏฺฐิโยติ ปุริมปทโลเปน ปาฬิยํ วุตฺตนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘มิจฺฉาทิฏฺฐิโย’’ติ อาหฯ สตฺเตสุ ทิฏฺฐิคตจิตฺตุปฺปาเทสุ อุปฺปชฺชมานา, สตฺเตสุ วา วิสยภูเตสุ อารพฺภ อุปฺปชฺชมานา ‘‘สตฺเตสุ ปาตุภวนฺตี’’ติ วุตฺตาฯ อตฺตวาเทนาติ อตฺตานํ อารพฺภ ปวตฺเตน วจเนนฯ ปฏิสํยุตฺตาติ ‘‘อตฺถิ อตฺตา’’ติ คาเห คาหเณ จ วิสยภาเวน ปฏิสํยุตฺตาฯ ทิฏฺฐิคติเกน ทิฏฺฐิํ คาหนฺเตหิ คหเณ คาหาปเณ จ ทิฏฺฐิ ทิฏฺฐิวาทสฺส วิสโยติ เตน ปฏิสํยุตฺตา นาม โหติฯ ‘‘อตฺถิ อตฺตา’’ติ เอวํ ปวตฺตา ทิฏฺฐิ อิธ อตฺตวาทปฏิสํยุตฺตา, น ตสฺสา วิสยภูโต อตฺตาฯ สา จ วิสยภาวโต ตถาปวตฺเตน วาเทน ปฏิสํยุตฺตาฯ โลกวาทปฺปฏิสํยุตฺตาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ วีสติ ภวนฺติ ตโต ปรํ อตฺตวาทวตฺถุโน อภาวา ฯ ปญฺจปิ หิ อุปาทานกฺขนฺเธ ปจฺเจกํ ‘‘อตฺตา’’ติ เต จ อตฺตโน นิสฺสยภาเวน คณฺหโต เอตาสํ ทิฏฺฐีนํ สมฺภโว, ตพฺพินิมุตฺโต ปนายํ วิสโย อตฺตคฺคหณากาโร จ นตฺถีติฯ สสฺสโต อตฺตา จ โลโก จาติ รูปาทีสุ อญฺญตรํ ‘‘อตฺตา’’ติ, ‘‘โลโก’’ติ วา คเหตฺวา ตํ สสฺสโต สพฺพกาลภาวี นิจฺโจ ธุโวติฯ ยถาห ‘‘รูปี อตฺตา เจว โลโก จ สสฺสโต จาติ อตฺตานญฺจ โลกญฺจ ปญฺญเปตี’’ติอาทิฯ สสฺสโตติอาทีสุ ปฐโม สสฺสตวาทวเสน อตฺตคฺคาโห, ทุติโย อุจฺเฉทวาทวเสน, ตติโย เอกจฺจสสฺสตวาทวเสน, จตุตฺโถ ตกฺกีวาทวเสน ปวตฺโต, อมราวิกฺเขปวเสน วา ปวตฺโต อตฺตคฺคาโหฯ อนฺตวาติ อตฺตโน ปริจฺเฉทตาวเสนฯ อนนฺตวาติ อปริจฺเฉทตาวเสนฯ อนฺตวา จ อนนฺตวา จาติ ตทุภยวเสน, อิตโร ตกฺกีวาทวเสน ปวตฺโต อตฺตคฺคาโหฯ เอวํ ปวตฺตตฺตา อฏฺฐ โหนฺตีติ โยชนาฯ

อาทิเมวาติ อาทิมนสิการเมวฯ ตํ ปน สรูปโต ทสฺเสนฺโต ‘‘วิปสฺสนามิสฺสกปฐมมนสิการเมวา’’ติ อาหฯ อปฺปตฺวาปิ โสตาปตฺติมคฺคนฺติ อิมินา อวธารเณน นิวตฺติตํ ทสฺเสติฯ นามรูปปริจฺเฉทโต ปภุติ ยาว อุทยพฺพยทสฺสนํ, อยํ อิธ อาทิมนสิกาโรติ อธิปฺเปโต ปญฺญาภาวนาย อารมฺภภาวโตฯ อุทยพฺพยานุปสฺสนาสหิตตาย จสฺส วิปสฺสนามิสฺสกตา วจนํฯ

เอวนฺติ อิมสฺส อตฺถวจนํ ‘‘เอตฺตเกเนว อุปาเยนา’’ติ , ยถาวุตฺตอาทิมนสิกาเรนาติ อตฺโถฯ เอตาสนฺติ ยถาวุตฺตานํ อตฺตวาทโลกวาทปฏิสํยุตฺตานํ ทิฏฺฐีนํฯ กามญฺจ ตาสํ เตน ตทงฺควเสน ปหานํ โหติเยว, ตํ ปน นาธิปฺเปตํ, ตสฺมา สมุจฺเฉทวเสน ปหานํ ปฏินิสฺสคฺโค จ โหตีติ ปุจฺฉติฯ สพฺพโส สมุจฺฉินฺนสํโยชนตาย อนธิมานิโกปิ สมาโนฯ ‘‘อริยธมฺโม อธิคโต’’ติ มาโน อธิมาโน, โส เยสํ อตฺถิ เต อธิมานิกา, เตสํ อุทยพฺพยญาณาธิคเมน อธิมานุปฺปตฺติ ตทวสาโน จ มนสิกาโรติ อธิปฺเปโตฯ เตน ทิฏฺฐีนํ ปหานํ น โหตีติ กถาปนตฺถํ อยํ ปุจฺฉาติ อาห ‘‘อธิมานปฺปหานตฺถํ ปุจฺฉตี’’ติฯ ‘‘อาทิเมว นุ โข…เป.… ปฏินิสฺสคฺโค โหตี’’ติ อนภิสเมตาวี วิย วทนฺโต อธิมาเน ฐิโต วิย โหตีติ อาห ‘‘อธิมานิโก วิย หุตฺวา’’ติฯ โสติ เถโรฯ เตสํ อตฺถายาติ เตสํ อตฺตโน อนฺเตวาสิกานํ ภควตา เอตสฺส มิจฺฉาคาหสฺส วิเวจนตฺถายฯ เถโร กิร ธมฺมเสนาปติ วิย สทฺธิํ อตฺตโน อนฺเตวาสิเกหิ ภควนฺตํ อุปสงฺกมิฯ

[82] ยตฺถาติ วิสเย ภุมฺมํฯ ทิฏฺฐีนญฺหิ อารมฺมณนิทสฺสนเมตนฺติฯ ยสฺมา ทิฏฺฐีนํ อนุสยนภูมิปิ สมุทาจรณฏฺฐานมฺปิ ขนฺธา เอว, ตสฺมา อาห ‘‘ยตฺถ เจตา ทิฏฺฐิโย อุปฺปชฺชนฺตี ติอาทิ ปญฺจกฺขนฺเธ สนฺธาย วุตฺต’’นฺติฯ รูปํ อภินิวิสฺสาติ ‘‘อิทํ รูปํ มม อตฺตา’’ติ ทิฏฺฐาภินิเวสวเสน อภินิวิสิตฺวา อารพฺภฯ อภินิวิสมานา เอว หิ ทิฏฺฐิ นํ อารมฺมณํ กตฺวา อุปฺปชฺชติฯ ‘‘โส อตฺตา’’ติอาทีสุ ยทิทํ จกฺขาทิสงฺคหํ รูปํ, สหพุทฺธินิพนฺธนตาย โส เม อตฺตา, สุขาสุขํ เอตฺถ โลกิยตีติ โส โลโกฯ ‘‘โสเอวาหํ เปจฺจ ปรโลเก ภวิสฺสามีติ ตถาภาเวน นิจฺโจ, ถิรภาเวน ธุโว, สพฺพทาภาวิตาย สสฺสโต, นิพฺพิการตาย อวิปริณามธมฺโมติ อตฺโถฯ ยทิ ปญฺจกฺขนฺเธ สนฺธาย วุตฺตํ, กถเมกวจนนฺติ อาห ‘‘อารมฺมณวเสนา’’ติอาทิฯ นานา กรียติ เอเตนาติ นานากรณํ, วิเสโสฯ ชาติวเสนาติ อุปฺปตฺติวเสนฯ เย หิ อนิพฺพตฺตปุพฺพา สมานาวตฺถา, เต อุปฺปาทสงฺขาตวิการสมงฺคิตาย อุปฺปชฺชนฺตีติ สมญฺญํ ลภนฺติฯ เตนาห ‘‘ชาติวเสนา’’ติอาทิฯ ปุนปฺปุนํ อาเสวิตาติ อนาทิมติ สํสาเร อปราปรุปฺปตฺติยา ลทฺธาเสวนาฯ

เอเตน กิเลสานํ ภาวนฏฺเฐน อนุสยตฺถํ วิเสเสติ ฯ ถามคตาติ ถามภาวํ อุปคตาฯ เอเตน อนุสเย สภาวโต ทสฺเสติฯ ถามคมนนฺติ จ กามราคาทีนํ อนญฺญสาธารโณ สภาโวฯ ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘ถามคโต อนุสเย ปชหตี’’ติ (ปฏิ. ม. 3.21)ฯ อปฺปฏิวินีตาติ สมุจฺเฉทวินยวเสน น ปฏิวินีตาฯ อปฺปหีนา หิ ถามคตา กิเลสา อนุเสนฺตีติ วุจฺจนฺติฯ เอเตน เตสํ การณลาเภ สติ อุปฺปชฺชนารหตํ ทสฺเสติฯ สมุทาจรนฺตีติ อภิภวนฺติฯ เอเตน เตสํ วีติกฺกมปฺปตฺตตํ ทสฺเสติฯ อุปฺปชฺชนฺตีติ ปน อิมินาว ปริยุฏฺฐานาวตฺถา ทสฺสิตาฯ

ตํ ปญฺจกฺขนฺธปฺปเภทํ อารมฺมณนฺติ ยํ ตํ ‘‘ยตฺถ เจตา ทิฏฺฐิโย อุปฺปชฺชนฺตี’’ติอาทินา วุตฺตํ รูปุปาทานกฺขนฺธาทิปญฺจกฺขนฺธปเภทํ ทิฏฺฐีนํ อารมฺมณํฯ เอตํ มยฺหํ น โหตีติ เอตํ ขนฺธปญฺจกํ มยฺหํ สนฺตกํ น โหติ มม กิญฺจนปลิโพธภาเวน คเหตพฺพตาย อภาวโตฯ เตนสฺส ปรมตฺถโต ตณฺหาวตฺถุภาวํ ปฏิกฺขิปติ ตาวกาลิกาทิภาวโตฯ อหมฺปิ เอโส น อสฺมีติ เอโส ปญฺจกฺขนฺธปเภโท อหมฺปิ น อสฺมิ, อหนฺติ โส คเหตพฺโพ น โหตีติ อตฺโถฯ เอเตนสฺส มานวตฺถุภาวํ ปฏิกฺขิปติ อนิจฺจทุกฺขเชคุจฺฉาทิภาวโตฯ เอโส เม อตฺตาปิ น โหติ อตฺตสภาวสฺส ตตฺถ อภาวโต มมญฺจสฺส กิญฺจนปลิโพธภาเวน คเหตพฺพตาย อภาวโตฯ

ตณฺหาว มมนฺติ คณฺหาติ เอเตนาติ ตณฺหาคาโหฯ ตํ คณฺหนฺโตติ ตํ อุปฺปาเทนฺโตฯ เตนาห ‘‘ตณฺหาปปญฺจํ คณฺหาตี’’ติฯ ปปญฺเจติ สนฺตานํ วิตฺถาเรนฺโต สตฺเต สํสาเร จิรายตีติ ปปญฺโจฯ ยถา วุตฺตปเภทนฺติ อฏฺฐสตตณฺหาวิจริตปเภทํฯ ตณฺหาปปญฺจํ ปฏิกฺขิปติ ขนฺธปญฺจกสฺส ตณฺหาวตฺถุกาภาววิภาวเนนาติ อธิปฺปาโยฯ ปรโต ปททฺวเยปิ เอเสว นโยฯ ทิฏฺเฐกฏฺฐาติ ทิฏฺฐิยา ปหาเนกฏฺฐาฯ เตน เตสํ ปฐมมคฺควชฺฌตํ ทสฺเสติฯ สหเชกฏฺฐา ปน ทิฏฺฐิยา ตณฺหา เอว, น มาโน, สา จ โข อปายคมนียาฯ ยถา อตฺถีติ เยน อนิจฺจทุกฺขาสุภานตฺตากาเรน อตฺถิ, ตถา ปสฺสนฺโต ยถาภูตํ ปสฺสติ นามฯ เตนาห ‘‘ขนฺธปญฺจกญฺหี’’ติอาทิฯ เอเตเนว อากาเรนาติ รุปฺปนาทิอนิจฺจาทิอากาเรเนวฯ คยฺหมานมฺปิ อปฺปหีนวิปลฺลาเสหิฯ เตนากาเรนาติ ‘‘เอตํ มม’’นฺติอาทิอากาเรนฯ

เนวตฺถิ ยถาภูตทสฺสนวิปลฺลาสานํ ตทภาวโตฯ สุฏฺฐุ ปสฺสนฺตสฺสาติ ยถา ปุน ตถา น ปสฺสิตพฺพํ, เอวํ สุฏฺฐุ สาติสยํ ปสฺสนฺตสฺสฯ

น อาทิมนสิกาเรเนว ทิฏฺฐิปฺปหานํ โหติ, อธิมานิกานํ ปน อธิมานมตฺตเมตํ ทสฺสนํฯ มคฺเคเนว ตํ โหตีติ อิมมตฺถํ วิภาเวนฺโต ‘‘โสตาปตฺติมคฺเคน ทิฏฺฐิปฺปหานํ ทสฺเสตฺวา’’ติ อาหฯ วิภชนฺโตติ อธิมานิกานํ ฌานานิ อสลฺเลขภาเวน วิภชนฺโตฯ พาลปุถุชฺชนานํ เนว อุปฺปชฺชติ อการกภาวโตฯ น อริยสาวกานํ ปหีนาธิมานปจฺจยตฺตาฯ น อฏฺฐานนิโยชโก สปฺปายกมฺมฏฺฐาเนเยว นิโยชนโตฯ

เถโร ‘‘ยทตฺถํ สงฺโฆ ปกฺโกสติ, โส อตฺโถ ตตฺถ วาสีนํ อาคตาคตานํ อิธ อิชฺฌตี’’ติ ตํ อุทิกฺขนฺโต สงฺเฆน ยาวตติยํ ปหิโตปิ น คโต น อคารเวนฯ เตนาห ‘‘กิเมต’’นฺติอาทิฯ ปณฺฑิโต หิ ตตฺถ อตฺตโน กิจฺจเมว กโรตีติ อญฺญตรํ วุฑฺฒปพฺพชิตํ ปาเหสิฯ กิเมตนฺติ สงฺฆสฺส อาณาย อกรณํ นาม กิเมตนฺติ กรเณ อาทรํ ทีเปนฺโต เอวมาหฯ สฏฺฐิวสฺสาตีโตติ อปฺปตฺเต ปตฺตสญฺญี เอว สฏฺฐิวสฺสาตีโตฯ ยสฺมา เปสลา เปสเลหิ สทฺธิํ สํสนฺทนฺติ สมานาธิมุตฺติตาย, ตสฺมา เถโร ‘‘สาธาวุโส’’ติ วตฺวา หตฺถิมาปนาทิํ สพฺพํ อกาสิฯ

ตาทิโสวาติ อนนฺตรํ วุตฺตตฺเถรสทิโสว อปฺปตฺเต ปตฺตสญฺญี เอว สฏฺฐิวสฺสาตีโตติ อตฺโถฯ ปทุมคุมฺพนฺติ กมลสณฺฑํฯ ปาสาทํ ปาวิสิ วิสฺสฏฺฐํ โอโลกเนนสฺส ปุถุชฺชนภาโว อตฺตนาว ปญฺญายิสฺสตีติฯ ติสฺสมหาวิหาเร กิร เถรา ภิกฺขู ตทา ‘‘สกจิตฺตํ ปสีทตี’’ติ วจนํ ปูเชนฺตา กาลสฺเสว เจติยงฺคณํ สมฺมชฺชิตฺวา เอตฺตการมฺมณเมว พุทฺธารมฺมณปีติํ อุปฺปาเทตฺวา ทิวเส ทิวเส ตถา กโรนฺติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ตสฺมิญฺจ สมเย’’ติอาทิฯ ‘‘ธมฺมทินฺน, อิธ ปตฺตจีวรํ ฐเปตี’’ติ วตฺตาปิ ปฏิสนฺถารวเสน กิญฺจิ ปุจฺฉิตาปิ นาโหสิฯ คุณํ ชานาตีติ นิมุชฺชนาทีสุ วิวรทานาทินา คุณํ ชานาติ วิยฯ ตุมฺเห ปน น ชานิตฺถ อาคนฺตุกวตฺตสฺสปิ อกรณโตฯ สตฺถุอาณาวิลงฺฆินี กีทิสี สา สงฺฆสฺส กติกา? กติกา จ นาม สิกฺขาปทาวิโรเธน อนุวตฺเตตพฺพา, เอตฺตกมฺปิ อชานนฺเตหิ เม สํวาโส นตฺถีติ อากาเส อพฺภุกฺกมิฯ

ยํ ตสฺส เอวมสฺส สลฺเลเขน วิหรามีติ โย ‘‘ปฐมชฺฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหเรยฺยา’’ติ วุตฺโต, ตสฺส ภิกฺขุโน ยํ ‘‘ปฐมชฺฌานสงฺขาตํ ปฏิปตฺติวิธานํ กิเลเส สลฺเลขติ, เตน สลฺเลเขน อหํ วิหรามี’’ติ อธิมานวเสน เอวมสฺส เอวํ ภเวยฺย ฐานเมตํ วิชฺชตีติ เอวเมตฺถ สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพฯ ตํ น ยุชฺชตีติ ตํ อธิมานิกสฺส ‘‘ยถาวิภงฺคํ ปฐมชฺฌานํ สลฺเลโข’’ติ ปริวิตกฺกิตํ น ยุชฺชติ ยุตฺตํ น โหติฯ เตนาห ‘‘น หี’’ติอาทิฯ ตตฺถ สมฺมา สพฺพโส จ กิเลเส ลิขตีติ สลฺเลโข, อริยมคฺโคฯ ตทุปายวิปสฺสนา สลฺเลขปฏิปทาฯ ยํ ปน ฌานํ วิปสฺสนาปาทกํ, ตมฺปิ ฌานํ ปริยาเยน มคฺคปาทกํ โหติเยวฯ เตนาห ‘‘อวิปสฺสนาปาทกตฺตา’’ติอาทิฯ

ฌานธมฺมวเสนาติ วิตกฺกาทิปญฺจกชฺฌานธมฺมวเสนฯ จิตฺตุปฺปาทวเสน อเนกวารํ ปวตฺตมานมฺปิ ฌานํ เอกาวชฺชนตาย เอกวีถิปริยาปนฺนตฺตา เอกา สมาปตฺติ เอวาติ ‘‘ปุนปฺปุนํ สมาปตฺติวเสนา’’ติ วุตฺตํฯ จตฺตาริ อรูปชฺฌานานิ ยถาสกํ เอเกกสฺมิํเยว อารมฺมเณ ปวตฺตนฺตีติ อาห ‘‘อารมฺมณเภทาภาวโต’’ติฯ ปุริมการณทฺวยวเสเนวาติ ‘‘ฌานธมฺมวเสน, ปุนปฺปุนํ สมาปตฺติวเสนา’’ติ ปุพฺเพ วุตฺตปฺปการการณทฺวยวเสเนวฯ

เตสํ อรูปชฺฌานานํ กิเลสปริฬาหาภาเวน นิพฺพุตานิ องฺคานิ, ภาวนาวิเสสวเสน สุขุมานิ อารมฺมณานิฯ ตสฺมา ตานีติ เตสํ วเสน ตานิ ฌานานิ สนฺตานิ, ตสฺมา ‘‘สนฺตา เอเต วิหารา’’ติ วุตฺตํฯ เตสํ จตุนฺนมฺปีติ จตุนฺนมฺปิ เตสํ อรูปชฺฌานานํฯ

[83] โสติ อธิมานิโก ภิกฺขุ, อญฺโญ วา อิโต พาหิรโก ตาปสปริพฺพาชกาทิโก น หิ สมฺมสติฯ ตตฺถ อธิมานิโก อปฺปตฺเต ปตฺตสญฺญิตาย น สมฺมสติ, อิตโร อวิสยตายฯ ยตฺถาติ ยสฺมิํ สลฺเลขวตฺถุสฺมิํ, อวิหิํสกตาทีหิ จตุจตฺตาลีสาย อากาเรหิฯ

อฏฺฐ สมาปตฺติโย นาม กิเลสานํ วิกฺขมฺภนวเสน ปวตฺตา อุตฺตรุตฺตริ สนฺตปณีตา ธมฺมา, น ตถา โลกิยา อวิหิํสาทโยฯ ตตฺถ กถํ อวิหิํสาทโย เอว สลฺเลขภาเวน วุตฺตา, น อิตราติ อิมมตฺถํ วิภาเวนฺโต โจทโก ‘‘กสฺมา ปนา’’ติอาทิมาหฯ

อิตโร กามํ สมาปตฺติโย สนฺตปณีตสภาวา, วฏฺฏปาทกตาย ปน กิเลสานํ สลฺเลขปฏิปทา น โหนฺติ, อวิหิํสาทโย ปน วิวฏฺฏปาทกา สลฺเลขปฏิปทาติ อิมมตฺถํ วิภาเวนฺโต ‘‘โลกุตฺตรปาทกตฺตา’’ติอาทิมาหฯ อิมินาเยว อฏฺฐสมาปตฺตีหิ อวิหิํสาทีนํ วิเสสทีปเกน สุตฺเตน ยถา มหปฺผลตรํ โหติ, ตํ ปการชาตํ เวทิตพฺพํฯ อิทญฺหิ ทกฺขิเณยฺยตรตาย ทกฺขิณาย มหปฺผลตรตํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธฯ นนุ ตตฺถ ‘‘โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน’’ติ อาคตํ, น ‘‘สรณคโต’’ติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘สรณคมนโต ปฏฺฐายา’’ติอาทิฯ วุตฺตญฺเหตํ อฏฺฐกถายํ (ม. นิ. อฏฺฐ. 3.379) ‘‘เหฏฺฐิมโกฏิยา ติสรณํ คโต อุปาสโกปิ โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน นามา’’ติฯ โย หิ วฏฺฏทุกฺขํ สมติกฺกมิตุกาโม ปสนฺนจิตฺโต รตนตฺตยํ สรณํ คจฺฉติ, ตสฺส ตํ อธิสีลาทีนํ อุปนิสฺสโย หุตฺวา อนุกฺกเมน ทสฺสนมคฺคาธิคมาย สํวตฺเตยฺยาติฯ

วิหิํสาทิวตฺถุนฺติ ยเทตํ วิหิํสาทีนํ วตฺถุํ วทาม, อิมสฺมิํ วิหิํสาทิวตฺถุสฺมิํฯ อนฺตมิจฺฉาทิฏฺฐิญฺจ มิจฺฉตฺตานํ อาทิมิจฺฉาทิฏฺฐิญฺจาติ อิทํ เทสนากฺกมํ สนฺธาย วุตฺตํฯ มิสฺเสตฺวาติ มิจฺฉาทิฏฺฐิภาวสามญฺเญน เอกชฺฌํ กตฺวาฯ ตถาติ อิมินา ยถา กมฺมปถมิจฺฉตฺตานํ อนฺเต อาทิมฺหิ จ วุตฺตมิจฺฉาทิฏฺฐิํ มิสฺเสตฺวา เอกชฺฌํ วุตฺตํ, ตถา เตสํ อนฺเต วุตฺตสมฺมาทิฏฺฐีติ อิมมตฺถํ อุปสํหรติฯ

ปาณนฺติ โวหารโต สตฺตํ, ปรมตฺถโต ชีวิตินฺทฺริยํฯ อติปาเตนฺติ สรเสเนว ปตนสภาวํ อติจฺจ อนฺตรา เอว ปาเตนฺติ, อติกฺกมฺม วา สตฺถาทีหิ อภิภวิตฺวา ปาเตนฺติฯ อทินฺนนฺติ ปรสนฺตกํฯ อาทิยนฺตีติ คณฺหนฺติฯ สลฺเลขตีติ สมํ เลขติ, ปชหตีติ อตฺโถฯ กมฺมปถกถา เอสาติ ‘‘อตฺถภญฺชนก’’นฺติ วุตฺตํฯ ปิยสุญฺญกรณโต ปิสุณา, ปิสติ ปเร สตฺเต หิํสตีติ วา ปิสุณาฯ ผรุสาติ ลูขา, นิฏฺฐุราติ อตฺโถฯ นิรตฺถกนฺติ อตฺถรหิตํ อตฺตโน ปเรสญฺจ หิตวินิมุตฺตํฯ มิจฺฉาติ วิปรีตา นิจฺจาทิวเสน ปวตฺติยาฯ ปาปิกาติ ลามิกาฯ เอกนฺตากุสลตาย วิญฺญูหิ พุทฺธาทีหิ ครหิตาฯ นตฺถิ ทินฺนนฺติ อาทิวตฺถุกายาติ ทสวตฺถุกมิจฺฉาทิฏฺฐิมาหฯ นตฺถิกภาวาภินิเวสนวเสน กมฺมปถปฺปตฺติเยวสฺสา กมฺมปถปริยาปนฺนตาฯ

‘‘รูปํ อตฺตา’’’ติอาทินยปฺปวตฺตา อตฺตทิฏฺฐิ มคฺคนฺตรายกรตฺตา อนิยฺยานิกทิฏฺฐิฯ อนิยฺยานิกตฺตา เอว หิสฺสา มิจฺฉตฺตปริยาปนฺนตาฯ สมฺมาติ อวิปรีตา, ตโต เอว โสภนา สุนฺทรา, พุทฺธาทีหิ ปสตฺถตฺตา วิญฺญุปฺปสตฺถาฯ เสสเมตฺถ มิจฺฉาทิฏฺฐิยํ วุตฺตนเยน เวทิตพฺพํฯ

อสุภาทีสุ สุภาทิอาการคฺคหณโต อยาถาวอนิยฺยานิกา อโยนิโส อุปฺปตฺติยาฯ อกุสลาติ อยาถาวาอนิยฺยานิกา อกุสลา สงฺกปฺปาฯ เอส นโยติ อิมินา ‘‘อยาถาวา อนิยฺยานิกา อกุสลา วาจา’’ติอาทินา ตตฺถ ตตฺถ อยาถาวาทิอตฺถํ อติทิสติฯ วาจาติ เจตนา อธิปฺเปตา, ตถา กมฺมนฺตาชีวาสติ จฯ เยภุยฺเยน อตีตานุสฺสรณวเสน ปวตฺติโต ‘‘อตีตํ จินฺตยโต’’ติ วุตฺตํฯ ตถา หิ โลเก เอวํ วทนฺติ ‘‘ยํ เม ปหูตํ ธนํ อโหสิ, ตํ ปมาทวเสน ปน พหุํ ขีณ’’นฺติฯ สติปติรูปเกนาติ ‘‘จิรกตมฺปิ จิรภาสิตมฺปิ สริตา’’ติ เอวํ วุตฺตสตุปฺปตฺติปติรูปเกนฯ อุปฺปตฺตินฺติ จิตฺตุปฺปตฺติํฯ ตถาปวตฺตจิตฺตุปฺปาโท หิ มิจฺฉาสติฯ สา ปน โกธวเสน วา ‘‘อกฺโกจฺฉิ มํ อวธิ ม’’นฺติอาทินา (ธ. ป. 3) อุปนยฺหนฺตสฺส, ราควเสน วา ‘‘ยานิสฺส ตานิ ปุพฺเพ มาตุคาเมน สทฺธิํ หสิตลปิตกีฬิตานิ อนุสฺสรตี’’ติ (อ. นิ. 7.50) วุตฺตนเยน สุภโต อนุสฺสรนฺตสฺส, ทิฏฺฐิวเสน วา ‘‘โส โข ปน เม อตฺโต นิจฺโจ ธุโว’’ติอาทินา มิจฺฉาอภินิวิสนฺตสฺสาติ เอวมาทินา นเยน ปวตฺตตีติ เวทิตพฺพาฯ

อุปายจินฺตาวเสนาติ ขิปฺปชาลกุมินาทุหลาทิอุปกรณสํวิธานาทีสุ ยุตฺติจินฺตนาทิวเสน ปาปํ กตฺวา วิปฺปฏิสารนิมิตฺตํ, ‘‘สุกตํ มยา’’ติ ปาโมชฺชนิมิตฺตํ กตฺวา ปจฺจเวกฺขณากาเรน โมโห อญฺญาณํฯ ตตฺถ ปน ‘‘อสิเว สิวา’’ติ โวหาโร วิย ญาณโวหาโรฯ มิจฺฉาสภาวตฺตา ปน มิจฺฉาญาณํตฺเวว วุจฺจติฯ เอกูนวีสติเภทํ ปจฺจเวกฺขณญาณํ สมฺมา เปกฺขิตตฺตา สมฺมาญาณํ วุจฺจติ, อิตรํ ปน ฌานาทิปจฺจเวกฺขณญาณํ สมฺมาทิฏฺฐิยาว สงฺคยฺหติฯ รูปารูปสมาปตฺติลาภิตามตฺเตน วฏฺฏโต อวิมุตฺตาเยว สมานา ‘‘วิมุตฺตา มย’’นฺติ เอวํสญฺญิโนฯ

ปกติปุริสนฺตรญาณสงฺขาตายํ, คุณวิยุตฺตสฺส อตฺตโน สกตฺตนิ อวฏฺฐานสงฺขาตายํ, อตฺตโน มหาพฺรหฺมุนา สโลกตา ตสฺส สมีปตาสํยุชฺชนสงฺขาตายํ วา อวิมุตฺติยํ วิมุตฺติสญฺญิโนฯ เอกนฺตากุสลตาย หีนตฺตา ปาปิกาฯ อยาถาวตาย วิปรีตาฯ ยถาวุตฺเตนาติ ‘‘อวิมุตฺตาเยว สมานา’’ติ วุตฺตปฺปกาเรนฯ ‘‘มยเมตฺถ สมฺมาทิฏฺฐิ ภวิสฺสามา’’ติอาทีสุ ผลสมฺมาทิฏฺฐิอาทีนิปิ มคฺคสมฺมาทิฏฺฐิอาทิปกฺขิกาเนวาติ อธิปฺปาเยน ‘‘ผลสมฺปยุตฺตานิ…เป.… เวทิตพฺพา’’ติ วุตฺตํฯ สพฺเพปิ ปน ผลธมฺเม วิมุตฺติกฺขนฺธสงฺคหโต ‘‘วิมุตฺตี’’ติ วุจฺจมาเน น โกจิ วิโรโธฯ เอตฺถ สมฺมาวิมุตฺติสงฺขาเต สลฺเลขวตฺถุมฺหิฯ

ยทิ นีวรณวเสน วุตฺตานิ, ตสฺมา ตีเณว วุตฺตานีติ อาห ‘‘อภิชฺฌาลู’’ติอาทิฯ ปริยุฏฺฐานปฺปตฺตา ถินมิทฺธปริยุฏฺฐิตาฯ ยสฺส ธมฺมสฺส อตฺถิตาย อุทฺธตา นาม โหนฺติ, โส ธมฺโม อุทฺธจฺจนฺติ อาห ‘‘อุทฺทจฺเจน สมนฺนาคตาติ อุทฺธตา’’ติฯ วิจินนฺตาติ ธมฺโมติ วา อธมฺโมติ วา อาทินา ยํ กิญฺจิ สภาวํ วินิจฺฉินนฺตาฯ อุปนาหนสีลาติ ปรสฺส อตฺตโน จิตฺเต อนุพนฺธนสีลาฯ อิสฺสนฺตีติ อุสูยนฺติฯ สฐยนฺตีติ สฐา อญฺญถา อตฺตานํ อญฺญถา ปเวทนกาฯ เต ปน ยสฺมา น ยถาภูตวาทิโน, ตสฺมา อาห ‘‘น สมฺมา ภาสนฺตีติ วุตฺตํ โหตี’’ติฯ วุตฺตปจฺจนีกนเยนาติ ‘‘น โกธนา อกฺโกธนา’’ติอาทินา วุตฺตอตฺถปฏิปกฺขนเยนฯ

ทุกฺขํ วโจ เอเตสุ วิปฺปฏิกูลคฺคาหิตาย วิปจฺจนีกคาเหสูติ ทุพฺพจาฯ เต ปน วจนกฺขมา น โหนฺตีติ อาห ‘‘วตฺตุํ ทุกฺขา’’ติอาทิฯ หีนาจารตาย ทุกฺขสฺส วา สมฺปาปกตาย ปาปกาฯ อสทฺธมฺมวเสนาติ อสปฺปุริสธมฺมวเสนฯ อตฺตนา วิเสสิตพฺพวเสน กายวิญฺญตฺติอาทีนํ กายกมฺมทฺวาราทิภาโว วิย อสฺสทฺธิยาทิอสทฺธมฺมสมนฺนาคเมนอสตํ อสปฺปุริสานํ ธมฺมานนฺติ ตานิเยว อสฺสทฺธิยาทีนิ อสทฺธมฺมา นาม, เตสํ วเสนาห ‘‘สทฺธา เอเตสํ นตฺถี’’ติ ยถา ตํ ‘‘ทุปฺปญฺญา’’ติฯ สุตฺตเคยฺยาทิ อปฺปํ สุตํ เอเตสนฺติ อปฺปสฺสุตา, สุเตน อนุปปนฺนาฯ นตฺถีติ คเหตพฺพนฺติ อิมินา อภาวตฺโถ อยํ อปฺป-สทฺโท ‘‘อปฺปฑํสมกสวาตาตปสรีสปสมฺผสฺสาน’’นฺติอาทีสุ (อ. นิ. 10.11) วิยาติ ทสฺเสติฯ สมฺมาปฏิปตฺติยา อนารมฺภนโต กุจฺฉิตา คารยฺหา สีทนฺติ โอสีทนฺติ สํกิเลสปกฺเขติ กุสีตา ท-การสฺส ต-การํ กตฺวาฯ อกุสลานํ ธมฺมานํ ปหานาย กุสลานํ ธมฺมานํ อุปสมฺปทาย อารทฺธํ ปคฺคหิตํ วีริยํ เอเตสนฺติ อารทฺธวีริยาฯ

อนุปฺปาทเนน มุฏฺฐา นฏฺฐา สติ เอเตสนฺติ มุฏฺฐสฺสตีฯ ทุฏฺฐาติ ทูสิตาฯ ทุปฺปญฺญา นาม ทูสิตภาโว ปฏิปกฺเขน วินาสิตภาโวติ อาห ‘‘นฏฺฐปญฺญาติ วุตฺตํ โหตี’’ติฯ เหฏฺฐา สมฺมาทิฏฺฐิคฺคหเณน กมฺมสฺสกตาปญฺญาย มคฺคสมฺมาทิฏฺฐิยา จ คหิตตฺตา สุพฺพจกลฺยาณมิตฺตตาปริวาราหิ อิธ สทฺธาทีหิ วิปสฺสนาสมฺภารสฺส อุทฺธฏตฺตา จ วุตฺตํ ‘‘อิธ วิปสฺสนาปญฺญา เวทิตพฺพา’’ติฯ เตนาห ‘‘วิปสฺสนาสมฺภาโร หี’’ติอาทิฯ ยุตฺติํ อนเปกฺขิตฺวาปิ อยมตฺโถ คเหตพฺโพติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘โปราณานํ อาณา’’ติฯ

โลกุตฺตรคุณานํ อนฺตรายกรนฺติ โลกุตฺตรคุณานํ อธิคมสฺส อนฺตรายกรํฯ สนฺทิฏฺฐินฺติ สํ อตฺตโน ทิฏฺฐิํ, ยํ วา ตํ วา อตฺตนา ยถาคหิตทิฏฺฐินฺติ อตฺโถฯ สภาวํ อติกฺกมิตฺวา ปรโต อามสนโต ปรามาสีฯ ทฬฺหคฺคาหีติ ‘‘อิทเมว สจฺจ’’นฺติ ถิรคฺคาหคฺคาหีฯ ปฏินิสฺสคฺคีติ ปฏินิสฺสชฺชนโกฯ กุมฺโมวาติ ยถา กจฺฉโป อตฺตโน ปาทาทิเก องฺเค เกนจิ ฆฏฺฏิโต สพฺพานิ องฺคานิ อตฺตโน กปาเลเยว สโมทหติ, น พหิ นีหรติ, เอวมยมฺปิ ‘‘น สุนฺทโร ตว คาโห, ฉฑฺเฑหิ น’’นฺติ วุตฺโต ตํ น วิสฺสชฺเชติฯ อนฺโตเยว อตฺตโน หทเย เอว ฐเปตฺวา ตํ วทติฯ กุมฺภีลคฺคาหนฺติ สํสุมารคฺคาหํฯ คณฺหนฺตีติ ยถา สํสุมารา คหิตํ น วิสฺสชฺเชนฺติ, เอวํ คณฺหนฺติฯ

[84] เอวํ จตุจตฺตาลีสาย อากาเรหีติ อวิหิํสนาทีหิ จตุอธิกจตฺตาลีสปฺปกาเรหิฯ กสฺมา ปเนตฺถ อวิหิํสา อาทิโต วุตฺตา? สพฺพคุณานํ มูลภาวโตฯ อวิหิํสาติ หิ กรุณาเยตํ อธิวจนํ, สา จ วิเสสโต สีลสฺส มูลการณํ ปรูปฆาตลกฺขณา ทุสฺสีลฺยา โอรมาปนโตฯ ยถา หิ ปาณาติปาโต ปรูปฆาตลกฺขโณ, ตถา ปเรสํ สาปเตยฺยาวหรณํ, สตฺติปฺปหารโตปิ ธนสฺสาวหาโร ครุตโรติฯ ตถา อพฺรหฺมจริยํ คพฺภธารณาทิทุกฺขาวหนโต, ปรทาราติกฺกเม ปน วตฺตพฺพเมว นตฺถิฯ

ปเรสํ วิสํวาทนเภทนมมฺมฆฏฺฏนานํ ปรูปฆาตภาโว ปากโฏ เอว, สมฺผปฺปลาโป อตฺถคฺคาหาปนโต อนตฺถุปฺปาทนโต, อภิชฺฌา อทินฺนาทานาทิเหตุโต, พฺยาปาโท ปาณาติปาตาทิเหตุโต, มิจฺฉาทิฏฺฐิ สพฺพานตฺถเหตุโต ปรูปฆาตลกฺขณา, มิจฺฉาทิฏฺฐิ ธมฺมิกปฏิญฺโญปิ ปาณาติปาตาทีนิ กโรติ, ปเร จ ตตฺถ นิโยเชติ, กิมงฺคํ ปน อิตเรฯ วิหิํสลกฺขณา ทุสฺสีลฺยา โอรมา อวิหิํสลกฺขณา วิเสสโต สีลสฺส พลวการณํฯ สีลปทฏฺฐาโน จ สมาธิ, สมาธิปทฏฺฐานา จ ปญฺญาติ สพฺพคุณานํ มูลภูตา อวิหิํสาฯ อปิจ อุฬารชฺฌาสยานํ นิสมฺมการีนํ ธีรานํ อุตฺตมปุริสานํ สีลํ วิย สมาธิปญฺญาปิ ปเรสํ หิตสุขาวหาว สมฺปชฺชนฺตีติ เอวมฺปิ กรุณา สพฺพคุณานํ มูลนฺติ สา อาทิโต วุตฺตาฯ

ตโต ปรํ วิเสสโต ‘‘อวิหิํสาสมุฏฺฐานา อิเม ธมฺมา’’ติ ทสฺสนตฺถํ กุสลกมฺมปถธมฺมา คหิตาฯ ตโต อิทํ คุณานํ มูลภูตํ สีลํ, เอตฺถ ปติฏฺฐิเตน อิเม ธมฺมา อุปฺปาเทตพฺพาติ ทสฺสนตฺถํ อฏฺฐ สมฺมตฺตา คหิตาฯ เตสํ วิโสธนาย ปฏิปนฺนสฺส อาทิโต เอวํ โหตีติ ทสฺสนตฺถํ นีวรณวิเวโก คหิโต, อาทิโต นีวรณทฺวยสฺส อคฺคหเณ คหิตาคหิตการณํ อฏฺฐกถาย วุตฺตเมวฯ โกธสฺส ปน พฺยาปาทโต เภโท วตฺถสุตฺตวณฺณนายํ (ม. นิ. อฏฺฐ. 1.71) วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ โกธาทิปฺปหาเนน เจตฺถ สลฺเลขสิทฺธีติ ทสฺสนตฺถํ ตโต อุปกฺกิเลสวิสุทฺธิ คหิตาฯ สา จ สุพฺพจกลฺยาณมิตฺตอปฺปมตฺตตาหิ สิชฺฌตีติ ทสฺสนตฺถํ ปกิณฺณกา คหิตาฯ สมฺปนฺนโสวจสฺสตาทิคุณสฺส อิเม ธมฺมา ปาริปูริํ คจฺฉนฺติ, วิปสฺสนํ ปริพฺรูเหตฺวา อริยมคฺคาธิคมาย สํวตฺตนฺตีติ ทสฺสนตฺถํ สทฺธมฺมา คหิตาฯ เอวํภูตสฺส อยํ มิจฺฉาคาโห โลกุตฺตรคุณาธิคมสฺส อนฺตรายกโร, ตสฺมา โส ทูรโต วชฺเชตพฺโพ, เอวํ ยถาวุตฺตาย สมฺมาปฏิปตฺติยา อริยมคฺคํ อธิคจฺฉนฺโต สลฺเลขํ มตฺถกํ ปาเปตีติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘สนฺทิฏฺฐิปรามาสี’’ติอาทิ วุตฺตนฺติ เอวเมเตสํ จตุจตฺตาลีสาย สลฺเลขาการานํ คหณปโยชนํ อนุปุพฺพี จ เวทิตพฺพาฯ ปโยคโต สลฺเลขปฏิปทํ ปฏิปชฺชิตุํ อสกฺโกนฺตานํ จิตฺตุปฺปาโทปิ พหูปกาโรติ อาห ‘‘จิตฺตุปฺปาทสฺสปิ พหูปการตํ ทสฺเสตุ’’นฺติฯ

กุสเลสุ ธมฺเมสูติ อวิหิํสาทีสุ ยถาวุตฺตอนวชฺชธมฺเมสุฯ อนุวิธิยนาติ จิตฺตุปฺปาทสฺส กายวาจาหิ อนุวิธานาฯ เตสํ ธมฺมานนฺติ อวิหิํสาทิธมฺมานํ, เตสํ วา จิตฺตุปฺปาทวเสน ปวตฺตธมฺมานํฯ

อิทานิ ยถาวุตฺตธมฺมํ วิตฺถารโต ทสฺเสตุํ ‘‘กสฺมา ปนา’’ติอาทิ อารทฺธํฯ สรณคมนํ วาจาย วิญฺญาเปตุํ อสกฺโกนฺตสฺส วเสน วุตฺตํ ‘‘กาเยน วา’’ติฯ ‘‘สีลํ กาเยน สมาทิยตี’’ติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ เอตฺถ จ ตถา ตถา ปวตฺตสลฺลหุกกามาวจรกุสลจิตฺตุปฺปตฺติํ อุปาทาย ตถารูปกุสลกายวจีกมฺมานํ พหูปการตา วุตฺตาติ น สภาวโต จิตฺตุปฺปาทสฺส พหูปการตํ ญายตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ

[85] หิตาธิคมายาติ ทิฏฺฐธมฺมิกาทิหิตสมฺปตฺติยา, อริยมคฺคาธิคมาย เอว วาฯ อริยมคฺโค หิ เอกนฺตหิตตฺตา หิโต นามฯ ปริวชฺชนวเสน กมนํ ปวตฺติ ปริกฺกมนนฺติ อาห ‘‘ปริกฺกมนาย ปริวชฺชนตฺถายา’’ติฯ สมฺมาทสฺสนุปายสํวิธาเนน อวิหิํสา ปฏิยตฺตา สมฺมาสมฺพุทฺเธนฯ สุเขเนวาติ อกิจฺเฉเนวฯ เอเตเนว อุปาเยนาติ เอเตเนว อวิหิํสาปเท วุตฺเตน วิธินาฯ สพฺพปทานีติ เสสานิ เตจตฺตาลีส ปทานิฯ

[86] อกุสลา ปฏิสนฺธิอชนกา นาม อุทฺธจฺจสหคตจิตฺตุปฺปาทธมฺมา อญฺเญปิ ปวตฺติวิปากมตฺตทายิโน, ทินฺนาย ปฏิสนฺธิยา วิปากชนกา, ปจฺจยเวกลฺเลน วิปจฺจิตุํ อลทฺโธกาสา อโหสิกมฺมาทโย วา อชนกาฯ ชาติวเสนาติ อกุสลชาติวเสนฯ อโธภาคงฺคมนียาติ อปายคมนียาฯ เอวํนามาติ นามคฺคหเณน สภาวํ อุปลกฺเขติ สติ ปจฺจยสมวาเย ตํสภาวานติวตฺตนโตฯ เตนาห ‘‘วิปากกาเล อนิฏฺฐากนฺตวิปากตฺตา’’ติฯ วุตฺตนเยเนว กุสลปกฺโข เวทิตพฺโพฯ อยํ ปน วิเสโส, อิธ ปฏิสนฺธิอชนกา อภิญฺญาสหคตธมฺมา, เสสํ วุตฺตสทิสเมวฯ สพฺเพ อกุสลาติ เอตฺถ วิหิํสเมกํ ฐเปตฺวา อิตเร สพฺเพ อกุสลา อุปมาภูตาฯ วิหิํสา หิ อุปเมยฺยํฯ สพฺเพ กุสลาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ เอเตเนว อุปาเยนาติ ยถา วิหิํสานํ อุปเมยฺยตา, ตทวเสสานํ กุสลากุสลานํ อุปมาภาโว วุตฺโต, อิมินา นเยน อกุสลํ ปาณาติปาตาทิอกุสเลน อิตเรน, กุสลญฺจ ปาณาติปาตาปฏิวิรติอาทิกุสเลน อิตเรน อุปเมตพฺพํฯ

[87] ปรินิพฺพาปเนติ กิเลสปริฬาหวูปสมเนฯ

ปริโต ลิมฺปนฏฺเฐน ปลิปํ วุจฺจติ มหากทฺทมํ, ตํ ปน เอกนฺตโต คมฺภีรมฺปิ โหตีติ ‘‘คมฺภีรกทฺทเม นิมุคฺโค’’ติ วุตฺตํฯ ปลิปํ วิย ปลิปนฺติ ปญฺจ กามคุณา วุจฺจนฺติ, ตสฺมา เอวํ อิทานิ วุจฺจมาเนน อุปโมปเมยฺยสํสนฺทนนเยน เอตฺถ อิมสฺมิํ ฐาเน อตฺถโยชนา เวทิตพฺพาฯ น หิ ตํ การณนฺติ เอตฺถ การณํ นาม หตฺถสฺส วา ปาทสฺส วา อปลิปนฺนภาโว, โส ปน นตฺถิฯ เอส นโย อุปเมยฺเยปิฯ

ตตฺถ สิยา กสฺสจิ ปริวิตกฺโก ‘‘ภควโต เทสนานุภาเวน ภิกฺขุอาทโย กเถนฺตี’’ติฯ ‘‘ภควาเยว หิ ตตฺถ อุทฺธรตี’’ติ วตฺวา อุปมาย ตทตฺถํ วิภาเวตุํ ‘‘รญฺโญ’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ปุถุชฺชนา ตาวติฏฺฐนฺตุ, สาวกสิขาปฺปตฺตวิเสสานมฺปิ อริยานํ เทสนา สตฺถุเยว เทสนาติ ทสฺเสตุํ ‘‘กิญฺจาปี’’ติอาทิมาหฯ ตถา หิ เตหิ เทสิตสุตฺตานิ พุทฺธวจนเมว, เตสํ เทสนาย ลทฺธวิเสสาปิ อริยา พุทฺธปุตฺตาเยวาติฯ

อนิพฺพิสตายาติ อนิพฺพิเสวนตายฯ อสิกฺขิตวินยตายาติ ปญฺจนฺนํ วินยานํ สาทรํ อสิกฺขิตภาเวนฯ เต ปน วินยา ติสฺสนฺนํ สิกฺขานํ สิกฺขาปเนน โหตีติ อาห ‘‘ติสฺโส สิกฺขา สิกฺขาเปสฺสตี’’ติฯ กิํ ปน ตนฺติ? ‘‘ฐานเมตํ วิชฺชตี’’ติ เอตฺถ วุตฺตํ กิํ ปน ฐานนฺติ อาห ‘‘อปลิปปลิปนฺนตฺต’’นฺติอาทิฯ ยสฺมา ปาฬิยํ ‘‘โส วต จุนฺทา’’ติอาทินา สามญฺญตฺถํ อุปมาภาเวน คเหตฺวา วิเสสตฺโถ อุปเมยฺยภาเวน วุตฺโต, ตสฺมา ตมตฺถํ ‘‘เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพ’’ติอาทินา สาธารณโต วตฺวา ปุน อสาธารณโต วิวรนฺโต ‘‘กิํ วุตฺตํ โหตี’’ติอาทิมาหฯ ปรสฺส วิหิํสาเจตนํ นิพฺพาเปสฺสตีติ อิทํ โย อวิหิํสาสงฺขาตํ สมฺมาปฏิปตฺติํ ทิสฺวา ทิฏฺฐานุคติํ อาปชฺชนฺโต ธมฺมเทสนาย ปโร อวิหิํสโก โหติ, ตาทิสํ สนฺธาย วุตฺตํฯ อาเทสนญฺหิ ตสฺส วจนนฺติฯ เตนาห ‘‘อยํ ยา เอสา วิหิํสกสฺสา’’ติฯ ปุพฺเพ วิหิํสกสฺส มิจฺฉาปฏิปชฺชนฺตสฺสฯ วิหิํสาปหานาย มคฺคํ ภาวยโตติอาทินา อตฺตโน เอว อวิหิํสาย วิหิํสาปรินิพฺพานาย สํวตฺตนมาหฯ เตนาห ‘‘ปรินิพฺพุโต วิยา’’ติอาทิฯ สพฺพปเทสูติ ‘‘ปาณาติปาติสฺสา’’ติอาทินา อาคเตสุ เตจตฺตาลีสาย ปเทสุฯ

[88] เอวนฺติ เทสิตาการปรามสนํฯ ตสฺสาติ สลฺเลขสฺสฯ

‘‘อตฺถิ ขฺเวส พฺราหฺมณ, ปริยาโย’’ติอาทีสุ (อ. นิ. 8.11; ปารา. 3-10) วิย ปริยาย-สทฺโท การณตฺโถติ อาห ‘‘สลฺเลขการณ’’นฺติฯ เตสํ วเสนาติ สลฺเลขานํ วเสนฯ เมตฺตาย อุปสํหรณวเสน หิตํ เอสนฺเตนฯ กรุณาย วเสน อนุกมฺปมาเนนฯ ปริคฺคเหตฺวาติ ปริโต คเหตฺวา, ปริตฺวาติ อตฺโถฯ ปริจฺจาติ ปริโต อิตฺวา, สมนฺตโต ผริตฺวา อิจฺเจว อตฺโถฯ มา ปมชฺชิตฺถาติ ‘‘ฌายถา’’ติ วุตฺตสมถวิปสฺสนานํ อญฺญาเณน, อญฺเญน วา เกนจิ ปมาทการเณน มา ปมาทํ อาปชฺชิตฺถฯ นิยฺยานิกสาสเน หิ อกตฺตพฺพกรณมฺปิ ปมาโทติฯ วิปตฺติกาเลติ สตฺตอสปฺปายาทิวิปตฺติยุตฺตกาเลฯ ยถาวุตฺตา ปญฺจ ปริยายา อญฺเญปิ สพฺเพ สาสนคุณา อิเธว สงฺคหํ คจฺฉนฺตีติ อาห ‘‘ฌายถ, มา ปมาทตฺถาติ ตุมฺหากํ อนุสาสนี’’ติฯ

สลฺเลขสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตาฯ

9. สมฺมาทิฏฺฐิสุตฺตวณฺณนา

[89] กเถตุกมฺยตาปุจฺฉา เอวาติ อวธารเณน อิตรา จตสฺโส ปุจฺฉา นิวตฺเตติ อิตราสํ อสมฺภวโต, ตตฺถ ยถาปุจฺฉิตสฺส อตฺถสฺส วิสฺสชฺชนโต จ ‘‘อยํ สมฺมาทิฏฺฐี’’ติ ยาถาวโต อชานนฺตาปิ ปุถุชฺชนา พาหิรกตาปสาทโย อตฺตโน สมานสีเล ฐิตํ สมฺมาทิฏฺฐีติ วทนฺติฯ อนุสฺสวาทิวเสนาปีติ อนุสฺสวาการปริวิตกฺกทิฏฺฐินิชฺฌานกฺขนฺติวเสนปิฯ ยถาสมงฺคิตาการสฺส อตฺถสฺส เอวเมตนฺติ นิชฺฌานกฺขมาปนโต เอกนฺตโต ยาถาวคฺคาโห โหตีติ อาห ‘‘อตฺตปจฺจกฺเขนปี’’ติ, ยาถาวโต ลกฺขณสฺส ปฏิวิทฺธตฺตา อตฺตโน ปจฺจกฺขภาเวนาติ อตฺโถฯ พหุนฺนํ วจนํ อุปาทายาติ อิมินา สาสเน โลเก จ นิรุฬฺหตาย อยํ อาเมฑิตปโยโคติ สาสนสฺส นิรุฬฺหตาย จ สมฺปสาทํ อุปาทายปิ ตทุภยิโก อาเมฑิตปโยโค ทฏฺฐพฺโพฯ อตฺถนฺติ วจนตฺถํฯ ลกฺขณนฺติ สภาวํฯ อุปาทายาติ คเหตฺวาฯ โสภนายาติ สุนฺทรายฯ ปสตฺถายาติ ปสํสายฯ เตสุ ปุริเมน ธมฺมานํ ยถาสภาวาวโพธสงฺขาตํ สมฺมาทิฏฺฐิสภาวํ ทสฺเสติฯ เตน หิ สา สพฺพธมฺเม อภิภวิตฺวา โสภติฯ ทุติเยน สมฺปยุตฺตธมฺเมสุ ปริณายิกภาวํฯ เตน หิ สา สมฺปยุตฺตธมฺเม ญาณมเย วิย ตํสมงฺคินญฺจ ปุคฺคลํ ญาณปิณฺฑํ วิย กโรติ, ตสฺส ‘‘ปณฺฑิโต นิปุโณ เฉโก วิญฺญู วิภาวี’’ติอาทินา ทิสาสุ ปสํสา ปตฺถรติฯ